بررسی و اندازه گیری تغییرات حجم پول با توجه به هر واحد پول پایه، ضریب فزاینده (Money multiplier) گفته می شود که بر اساس فعالیت بانک ها صورت می گیرد.
به عبارت ساده تر ضریب فزاینده پولی ضریبی است که نشان می‌دهد ، نظام بانکی چند برابر سپرده‌ای که در اختیار داشته، پول بانکی خلق کرده است.
بيين اجزاي ضريب فزاينده (تكاثري) پول و تاثير آن بر حجم پول
1- نسبت اسكناس و مسكوك در دست مردم به سپرده‌هاي ديداري (cd)، نشانگر آن است كه مردم چه مقدار از معاملات خود را با اسكناس و چه مقدار ديگر را با پول تحريري (چك) انجام مي‌دهند. اگر مردم تصميم بگيرند بخش بيشتري از پول خود را بصورت اسكناس نگهداري كنند، در اينصورت بخش كمتري را به سپرده ديداري اختصاص داده و بانك‌ها منابع كمتري براي وام دادن و ايجاد تكاثري پول اعتباري خواهند داشت و به تبع آن، حجم پول كمتر خواهد شد.
2- نرخ ذخيره قانوني(rr)، چنانچه بانك مركزي نرخ ذخيره قانوني را افزايش دهد، به ازای يك مقدار مشخص سپرده ديداري نزد بانك‌هاي تجاري مقدار ذخيره قانوني بيشتري طلب مي‌كند، در اينصورت بخش كمتري از منابع بدست آمده از طريق اين سپرده‌ها قابل استفاده براي وام دادن است. به اين ترتيب ضريب تكاثر خلق پول و به تبع آن حجم پول كاهش مي يابد.
3- نرخ ذخيره اضافي (er)، اگر بانك‌هاي تجاري به هر دليلي به‌ازاي يك مقدار سپرده ديداري مشخص ذخاير اضافي بيشتري نگهداري كنند، مقدار كمتري از منابع بدست آمده از طريق سپرده‌هاي ديداري را صرف اعطاي وام مي‌كنند و وام و اعتبار كمتري به وام‌گيرندگان مي‌پردازند. تغييرات نرخ ذخيره اضافي ناشي از عوامل زیر است:
الف-نرخ بهره بازار(r)، به معني افزايش هزينه فرصت ذخاير اضافي و بيكار يا راكد بانك‌هاي تجاري است.
ب-نرخ تنزيل(rd)، يا نرخ بهره قرض دادن بانك مركزي به بانك‌هاي تجاري است كه در گذشته به آن نرخ تنزيل مجدد گفته مي‌شد.
ج-ريسك كمبود نقدينگي، شاخص ريسك و نگراني مواجه شدن بانك‌هاي تجاري با كمبود نقدينگي است.
بطور خلاصه مي‌توان گفت كاهش نرخ بهره بازار، افزايش نرخ تنزيل و افزايش ريسك كمبود نقدينگي، منجر به افزايش نرخ ذخاير اضافي مي‌شوند، كه سبب مي شود ضريب تكاثر خلق پول كاهش يافته و حجم پول كاهش يابد.
عكس موارد فوق سبب افزايش ضريب تكاثر خلق پول و حجم پول مي‌شود.
